Waarom worden boeken verboden?

Censuur en boekverboden zijn van alle tijden en komen in veel landen voor. Na een verbod wordt het boek naderhand meestal weer toegelaten tot de markt.

Sommige boeken worden bij de uitgave en soms zelfs al daarvoor verboden. Andere worden naderhand verboden vanwege veranderde politieke, religieuze of morele bezwaren. Een boekverbod zegt dus veel over de vrijheid van meningsuiting in een land en over het sociaal-politieke klimaat.

Redenen voor een boekverbod komen kort samengevat neer op expliciete seksuele inhoud, religieuze gevoeligheden, raciale thema’s en LGBTQ-inhoud. Ook overspel en prostitutie werden en worden als een aantasting van de moraal gezien. Het maatschappelijke en/of politieke motief voor het boekverbod  wordt meestal verwoord als "gevaar voor de samenleving". 

Een verbod vanwege expliciete seksuele inhoud trof de volgende auteurs:

• Fanny Hill– John Cleland (1748)
  Een van de eerste Engelse erotische romans, die bij publicatie onmiddellijk werd verboden wegens obsceniteit. Het boek bleef lange tijd verboden in verschillende landen.
• Lady Chatterley's Lover– D.H. Lawrence (1928)
  Vanwege de expliciete seksuele inhoud werd dit boek bij publicatie verboden in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. In het VK werd het verbod pas opgeheven na een rechtszaak in 1960.
• Lolita– Vladimir Nabokov (1955)
  Deze roman werd aanvankelijk geweigerd door Amerikaanse uitgevers en verboden in Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en Argentinië vanwege het controversiële onderwerp: een volwassen man die verliefd wordt op een jong meisje.

Bij de eerste publicatie in 1890 in het tijdschrift Lippincott’s Monthly Magazine veroorzaakte Wilde's roman Dorian Gray opschudding in het Victoriaanse Engeland. Critici beschuldigden het werk van immoraliteit en obsceniteit vanwege de impliciete homoseksuele thema's en de esthetische levensstijl van de hoofdpersonages. Hoewel het boek niet officieel verboden werd, leidde de publieke verontwaardiging ertoe dat Wilde het werk herzag en dus zelfcensuur toepaste. Tijdens de rechtszaak tegen Wilde in 1895 werd Dorian Gray door de aanklager gebruikt als bewijs van zijn vermeende immoraliteit, wat bijdroeg aan zijn veroordeling voor "grove onzedelijkheid".

Religieuze motieven speelden een rol bij de Index Librorum Prohibitorum, een lijst van boeken die door de Katholieke Kerk als ketters of immoreel werden beschouwd. Deze index werd voor het eerst gepubliceerd in 1559 en bevatte uiteindelijk duizenden titels, waaronder werken van Galileo Galilei, René Descartes en Voltaire. De lijst werd in 1966 afgeschaft, maar had eeuwenlang invloed op de verspreiding van literatuur.

Tegenwoordig worden binnen bepaalde Islamitische groeperingen godslastering en immoraliteit als redenen gezien voor het verbieden van boeken. In Iran is het publiceren en verspreiden van boeken onderhevig aan strikte controle door het Ministerie van Cultuur en Islamitische Gidsing. Boeken kunnen worden geweigerd voor publicatie of moeten worden aangepast om goedkeuring te krijgen. Voorbeelden van verboden werken zijn onder andere De Duivelsverzen van Salman Rushdie en Herinnering aan mijn droeve hoeren van Gabriel García Márquez, die als aanstootgevend of immoreel worden beschouwd. Ook kunnen religieuze leiders persoonlijk zorgen voor een verbod op bepaalde boeken. In Maleisië zijn bij voorbeeld Fifty Shades of Grey en Gay is OK! verboden vanwege vermeende immoraliteit en het promoten van homoseksualiteit, wat in strijd zou zijn met religieuze en culturele normen.

Ook kritiek op een regime kan aanleiding zijn om boeken te verbieden. Een recent voorbeeld is de roman Mouse (2023) van Ivan Filippov. Een met een virus geïnfecteerde muis ontsnapt uit het Instituut voor Functionele Onsterfelijkheid – waar wetenschappers op zoek zijn naar een methode om Kremlinleiders zo niet het eeuwige, dan wel een zeer lang leven te bezorgen – en ontketent in Moskou een pandemie. Slachtoffers van het virus veranderen in zombies. Het boek werd door Russische aanklagers als bedreigend voor de openbare orde beschouwd en er werd geëist dat het uit de handel werd genomen. Filippov, die inmiddels in het buitenland woont, wordt door het Kremlin tot "buitenlandse agent" bestempeld. Zie ook: https://www.ewmagazine.nl/buitenland/opinie/2024/08/pieter-waterdrinker-poetin-is-net-als-stalin-doodsbang-voor-fictie-1426055/

Maar ook in het verleden heeft het Sovjet regime boeken verboden. Sovjetuitgevers weigerden bij voorbeeld publicatie van Doctor Zhivago van Boris Pasternak vanwege de kritische weergave van de Russische Revolutie en het Sovjetregime. Het manuscript werd in het geheim naar Italië gesmokkeld en in 1957 gepubliceerd door Giangiacomo Feltrinelli. De Sovjetautoriteiten beschouwden dit als een daad van verraad. In 1958 ontving Pasternak de Nobelprijs voor Literatuur, maar onder druk van de Sovjetregering moest hij de prijs weigeren. 

Er zijn dus nogal wat literaire werken die ooit ergens verboden zijn (geweest). Veel van deze werken zijn later tot de wereldliteratuur gaan horen. Tijd om een Geuzenlijst van Verboden Boeken te maken. Kijk onderaan de aanbevolen boeken  voor deze lijst in progress. Omdat in de huidige tijd steeds meer boeken gecensureerd of verboden lijken te worden,  zal ik aan recente boekverboden speciale aandacht besteden. Ik ben zelf heel benieuwd welke inzichten dit onderwerp me gaat geven en houd me aanbevolen voor suggesties van bezoekers.